ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΛΙΤΟΓΟΝΟΥ ΕΝΤΟΜΟΥ ΤΗΣ ΠΕΥΚΗΣ MARCHALLINA HELENICA.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εργαστήριο Μελισσοκομίας-Σηροτροφίας 
Τμήμα Γεωπονίας Αριστοτέλειο Παναπιστήμιο Θεσ/νίκης

Η Ελλάδα συγκριτικά με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες έχει μεγάλο αριθμό μελισσιών και μεγάλο αριθμό επαγγελματιών μελισσοκόμων. Η καλή ανάπτυξη της ελληνικής μελισσοκομίας χωρίς υπερβολή οφείλεται στο μελιτογόνο έντομο της πεύκης Marchalina helenica γνωστό σαν "εργάτη" του πεύκου. Το έντομο αυτό απαντάται στη χώρα μας, στην Τουρκία, στα νησιά της Ανατολικής Μεσογείου και στη νήσο Ischia της Ιταλίας. Παρασιτεί κυρίως στην Τραχεία και Χαλέπειο και σε πολύ μικρότερο βαθμό στην Μαύρη πεύκη.

Σύμφωνα με την μέχρι σήμερα έρευνα το έντομο δεν θεωρείται βλαπτικό για τα πεύκα (Καϊλίδης, 1965) άλλωστε κατά την πενταετία 1996-2000 το Υπουργείο Γεωργίας στα πλαίσια του ΙΙ Κοινοτικού προγράμματος στήριξης χρηματοδότησε με 735 εκατ. δραχμές την επέκταση εξάπλωσης του εργάτη για τον πρόσθετο εμβολιασμό 153.750 στρεμμάτων Πεύκης.

Αντίθετα, το έντομο καθώς τρέφεται από τον χυμό των ηθμωδών σωλήνων της Πεύκης, παράγει μελίτωμα με το οποίο συντηρείται μεγάλος αριθμός μελισσιών της χώρα μας. Το εκμεταλλεύσιμο μελίτωμα από τις μέλισσες, παράγεται σε δύο εποχές την Άνοιξη και το Φθινόπωρο οπότε παρατηρείται η κύρια παραγωγή. Η μελιτοέκκριση της Άνοιξης βοηθά τα μελίσσια στην πρώτη τους ανάπτυξη ενώ εκείνη του Φθινοπώρου δίνει μεγάλες ποσότητες μελιού (υπολογίζονται στο 60-65% της συνολικής ελληνικής παραγωγής που είναι 1.200.000 τόνους) και βοηθά τα μελίσσια να δημιουργήσουν τα αποθέματά τους για το χειμώνα.

Το πευκόμελο, είναι από τις άριστες κατηγορίες μελιού της χώρας μας. Παράγεται σε περιοχές και εποχές που δεν ραντίζονται ή ψεκάζονται με φυτοπροστατευτικές ουσίες, μακριά από το επιβαρημένο περιβάλλον των πόλεων, παρέχοντας έτσι τη δυνατότητα εκμετάλλευσης των μελισσιών με βιολογικό τρόπο. Είναι αρκετά πλούσιο σε ιχνοστοιχεία που του προσδίδουν υψηλή διαιτητική αξία, έχει μικρότερες συγκεντρώσεις σακχάρων γεγονός που συμβάλλει σε βραδεία κρυσταλλώνει. Οι ιδιότητές αυτές το κάνουν περιζήτητο, όχι μόνο σαν αμιγές μέλι αλλά και σαν μέλι "υποδομής" στις διάφορες αναμίξεις (χαρμάνια) που γίνονται στις άλλες κατηγορίες μελιού. Δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι οι μελτώδεις εκκρίσεις του εντόμου Marchalina helenica αποτελούν το κυριότερο στήριγμα της ελληνικής μελισσοκομίας.

Παρά την ιδιαίτερα μεγάλη σημασία του εντόμου στην Ελληνική μελισσοκομία, ελάχιστα έχει μελετηθεί. Πειραματικά στοιχεία μορφολογίας και βιολογίας του εντόμου προέρχονται από τις εργασίες των Νικολόπουλου (1965), Καϊλίδη (1965) και Σαντά (1979). Παράλληλα ο Αβζής (1985) εξέτασε την επίδραση παραγόντων όπως είναι οι υλοτομίες στην πληθυσμιακή πυκνότητα του εργάτη και ο Μπίκος (2000) τους τρόπους τεχνητής μετάδοσής του. Περιορισμένες είναι και οι διεθνείς αναφορές σχετικά με το έντομο αυτό.

Η εργασία αυτή ξεκίνησε το Μάρτιο του 2001 από το Εργαστήριο Μελισσοκομίας-Σηροτροφίας του Τμήματος Γεωπονίας του ΑΠΘ και πιστεύουμε ότι θα κρατήσει αρκετά χρόνια για να ολοκληρωθεί. Προσπάθειά είναι α) να μελετηθεί λεπτομερέστερα η βιολογία και μορφολογία του εργάτη με τις δυνατότητες που μας δίνουν τα σύγχρονα μέσα παρατήρησης και οι υπολογιστές, να εξεταστούν οι παράγοντες που επηρεάζουν ην πληθυσμιακή πυκνότητα του εργάτη και να εντοπιστούν οι συνθήκες που επηρεάζουν την παραγωγή μελιτοεκκρίσεων. Απώτερος στόχος είναι να εντοπιστούν ασφαλή κριτήρια πρόγνωσης των μελιτοεκρίσεων.

Η έρευνα αυτή δεν χρηματοδοτήθηκε από κανένα φορέα.

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΗ

Περί τα τέλη Μαρτίου το ακμαίο θηλυκό εγκαταλείπει τις θέσεις προσήλωσής του και μετακινείται στη βάση του δένδρου ή σε άλλες προφυλαγμένες θέσεις για να ωοτοκήσει. Στο διάστημα αυτό το έντομο δεν καλύπτεται από βαμβακάδα και είναι εκτεθειμένο στους διάφορους φυσικούς εχθρούς του κυρίως στα πουλιά και τις σφήκες. Παράγοντες που επηρεάζουν την ωοτοκία, την επώαση των ωών και την επιτυχή προσήλωση των νέων προνυμφών στο πεύκο είναι σημαντικοί για την επιτυχή εναλλαγή της παλαιάς με τη νέα γενεά και ασφαλώς επηρεάζουν τον πληθυσμό του παρασίτου και τις μελιτοεκρίσεις της χρονιάς. Έχοντας αυτά υπόψη ερευνήσαμε διάφορα θέματα που έχουν σχέση με την κρίσιμη περίοδο μετακίνησης και ωοτοκίας του εργάτη. Η έρευνα αυτή περιλαμβάνει καθημερινές παρατηρήσεις σε μεγάλο αριθμό εντόμων και βαμβακάδων που συλλέγονταν από το Σειχ-Σου και τα πευκοδάση της Χαλκιδικής. Τα συμπεράσματά από την εργασία αυτή είναι:

Μετακίνηση και ωοτοκία:

Το ακμαίο θηλυκό, από τη στιγμή που κινείται επάνω στο δέντρο, συλληφθεί και τοποθετηθεί σε απομονωμένους χώρους ωοτοκεί σε 2 έως 5 ήμερες

Οι εργάτες που μετακινούνται τον Απρίλιο έχουν σημαντικές διαφορές στο μέγεθός του σώματός τους. Διαπιστώθηκε ότι ο αριθμός των ωών, που ωοτοκούν συσχετίζεται με το μέγεθός τους (R2=95.6), δηλαδή όσο μεγαλύτεροι είναι, τόσα περισσότερα ωά αποθέτουν. Τα αποτελέσματα αυτά συμφωνούν με εκείνα που ανακοίνωσε ο Μπίκος (1998 και 2000).

Ο εργάτης ζει στη βαμβακάδα και ωοτοκεί για διάστημα μεγαλύτερο από 30 ημέρες. Εντοπίστηκαν ζωντανά ακμαία έως και τις 31 Μαΐου, δηλαδή 52 ημέρες από την έναρξη των δειγματοληψιών. Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις αυτές το χρονικό διάστημα απόθεσης των ωών είναι πολύ μεγαλύτερο των 3-4 ημερών που ανακοίνωσε ο Νικολόπουλος (1965)

Το ακμαίο θηλυκό μόλις εντοπίσει τη θέση, όπου πρόκειται να ωοτοκήσει, ακινητεί και καλύπτει το σώμα με "βαμβακάδα". Μέσα σ' αυτό το μεταξωτό "βομβύκιο" αποθέτει τα ωά, τα οποία σχηματίζουν μικρές αλυσίδες, χαλαρά κολλημένα μεταξύ τους. Αν και ωοτοκεί το μεγαλύτερο αριθμό ωών τις πρώτες ημέρες, παραμένει ζωντανό και αποθέτει καθημερινά από λίγα ωά για πολλές ημέρες (εικ. 1). Όταν το έντομο πεθαίνει το σώμα του αφυδατώνεται και συρρικνώνεται, αφήνοντας να φανούν τα ωά σαν να βρίσκονται σε μεταξωτό "σάκο". Το "σάκο" αυτό ο Νικολόπουλος (1965) ονόμασε "ωόσακο". Δεν ισχύει η άποψη που διατυπώθηκε ότι το ίδιο το σώμα του εντόμου μετατρέπεται σε "ωόσακο" (Μπίκος. 1998, 2000).

Εικόνα 1. Απόθεση ωών από τον εργάτη

Παρά το γεγονός ότι καταμετρήθηκε ο αριθμός των ωών σε μεγάλο αριθμό βαμβακάδων εντούτοις, δεν εξάγεται απόλυτο συμπέρασμα για τον αριθμό τους. Η απόθεση των ωών από το έντομο είναι συνεχής καθ' όλη τη διάρκεια των 30 περίπου ημερών που ζει ως "μητέρα". Η μέχρι σήμερα άγνωστη αυτή πληροφορία δεν επέτρεψε να υπολογιστεί σωστά ο απόλυτος αριθμός που γεννάει.

Το ποσοστό των εντόμων που βρίσκονται στην βαμβακάδα και δεν γεννούν είναι μικρό (κάτω από 5% )

Οι ιδιαίτερα χαμηλές θερμοκρασίες που επεκράτησαν τον Απρίλιο του 2001, οι έντονες βροχοπτώσεις και το χαλάζι δεν επηρέασαν αρνητικά την εμφάνιση των προνυμφών. Το ποσοστό εκκόλαψης των ωών για το 2001 υπολογίστηκε στο 81,4%.

Λόγω της σταδιακής ωοτοκίας του εργάτη είναι δυνατό να συνυπάρχουν στην βαμβακάδα ωά, προνύμφες 1ου σταδίου και η ζωντανή μητέρα (εικ. 2).

Εικόνα 2. Η μητέρα εργάτης ζει μέχρι να εκκολαφθούν τα πρώτα ωά.

Προνύμφες 1ου σταδίου

Η εμφάνιση των προνυμφών έγινε το 1ο δεκαήμερο του Μαϊου 2001 χρόνος που συμφωνεί με τις παρατηρήσεις των Νικολόπουλο (1965) και Σαντά (1979). Κατά τις πρώτες ημέρες της ζωής τους παρουσιάζουν ελάχιστη κινητικότητα και παραμένουν μέσα στην "βαμβακάδα". Στην συνέχεια διασκορπίζονται αναζητώντας θέση να προσηλωθούν και να τραφούν.

Οι προνύμφες υφίστανται την πρώτη τους έκδυση λίγες ημέρες μετά την εκκόλαψή τους. Το δερμάτιο βρίσκεται στην "μητρική" βαμβακάδα μαζί με τα εναπομείναντα ωά και το συρρικνωμένο σώμα του ακμαίου θηλυκού. Η πρώτη αυτή έκδυση αναφέρεται από τον Σαντά (1979) όχι όμως από τον Νικολόπουλο (1965) (εικ. 3)

Εικόνα 3. Δερμάτιο προνυμφών 1ου σταδίου

Η εκκόλαψη των ωών και η παρουσία προνυμφών μέσα στις "μητρικές" βαμβακάδες συνεχίστηκε έως το 2ο δεκαήμερο του Ιουνίου. Στις επόμενες δειγματοληψίες παρατηρούνταν πια προνύμφες προσηλωμένες στα κλαδιά του πεύκου. Έτσι από τις 21 Ιουνίου οι παρατηρήσεις εντοπίστηκαν στο ποσοστό ζωντανών και νεκρών προνυμφών 
Στην συνέχεια έγινε παρακολούθηση του πληθυσμού του Marchalina hellenica με δειγματοληψίες κλαδιών πεύκου με εμφανή προσβολή από το έντομο. Οι δειγματοληψίες γινόταν ανά 7 ημέρες από το Σειχ-Σου ή δυνατόν από το ίδιο ή γειτονικά δέντρα. Παράλληλα γινόταν αντίστοιχες δειγματοληψίες από πευκοδάση της Χαλκιδικής, και ενδεικτικά από άλλες περιοχές της χώρας όπως Θάσο, Εύβοια, Αθήνα.

Στην διάρκεια των εβδομαδιαίων αυτών παρατηρήσεων, διαπιστώθηκε μεγάλη θνησιμότητα προνυμφών, που σε μερικές περιπτώσεις πλησίαζε το 75% των εντόμων (εικ. 4). Νεκρές προνύμφες βρέθηκαν σε όλες τις περιοχές που εξετάστηκαν ενδεικτικό ότι η θνησιμότητα αυτή δεν σχετίζεται με μια συγκεκριμένη περιοχή. Διερευνούνται τα αίτια της υψηλής αυτής θνησιμότητας του εργάτη και η επίδραση του φαινομένου στις μελιτώδεις εκκρίσεις του πεύκου.

Εικόνα 4. Νεκρές προνύμφες Marchalina

Ο εργάτης έχει μεγάλο ρύγχος το οποίο βυθίζει στο πεύκο για να ρουφήξει το χυμό του. Το ρύγχος αυτό είναι τριμερές και διπλωμένο σε σχήμα οκτώ μέσα στο σώμα του εντόμου (εικ. 5).

Εικόνα 5. Ο εργάτης με διπλωμένο το ρύγχος μέσα στο σώμα του.

Ο εργάτης δεν μένει μόνιμα στη θέση προσήλωσης. Μπορεί να αποπροσηλωθεί και να μετακινηθεί σε άλλη θέση στο πεύκο. Κατά την μετακίνησή του διπλώνει πρώτα το ρύγχος στο σώμα του και μετά μετακινείται στην νέα του θέση (εικ. 6).

Εικόνα 6. Εργάτης που μετακινείται σε νέα θέση

Γενικές παρατηρήσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια των εκδύσεων έδειξαν ότι το έντομο αφήνει το δερμάτιο με το ρύγχος προσηλωμένο στο δέντρο (εικ.7). Κινείται για 2-3 ημέρες επάνω στα κλαδιά, έως ότου βρει νέο μέρος όπου προσηλώνεται εκ νέου και αρχίζει να τρέφεται. Η φωτογράφηση των εν κινήσει προνυμφών έδειξε ότι δεν διαθέτουν ρύγχος. Παρατήρηση η οποία οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το νέο ρύγχος δημιουργείται μέσα στο σώμα της προνύμφης κατά την διάρκεια της αναζήτησης νέου καταφυγίου. Επίσης, όπως είναι αναμενόμενο κατά τη διάρκεια της έκδυσης το έντομο δεν παράγει μελίτωμα, αφού δεν τρέφεται. Έτσι παρατηρείται μείωση και του μελιτώματος που εισρέει στην κυψέλη. Παρ' όλα αυτά κάποιες μέλισσες εξακολουθούν να συλλέγουν μελίτωμα, όπως αναφέρουν οι μελισσοκόμοι. Αυτό είναι λογικό αφού όπως έχει ήδη αναφερθεί υπάρχει χρονική αλληλοκάλυψη των εξελικτικών σταδίων του εντόμου. Έτσι κάθε στιγμή υπάρχουν σ' ένα δέντρο και προνύμφες προσηλωμένες, οι οποίες τρέφονται και δίνουν μελίτωμα, αλλά και προνύμφες οι οποίες υπόκεινται σε έκδυση. Στη ταυτόχρονη αυτή συνύπαρξη μπορεί κατά ένα ποσοστό να αποδοθεί και το μεγάλο εύρος των τιμών του μεγέθους των προνυμφών.

Εικόνα 7. Η αποβολή του δερματίου από τον εργάτη

Προνύμφη 2ου σταδίου.

Οι προνύμφες 1ου σταδίου έχουν κεραίες με 6 άρθρα και μέγεθος σώματος που σταδιακά αυξάνει. Παρακολουθήσαμε και καταγράψαμε την αύξηση του σώματος του εργάτη σε συνάρτηση με το χρόνο. Οι προνύμφες 1ου σταδίου το Marchalina hellenica υπόκειται σε δύο εκδύσεις. Η πρώτη πραγματοποιήθηκε το 1ο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου (εικ.8) και η δεύτερη το 3ο δεκαήμερο του Οκτωβρίου. Με τις παρατηρήσεις αυτές συμφωνεί και ο Νικολόπουλος (1965). Η πρώτη έκδυση δεν συνοδεύεται με αλλαγή σταδίου. Οι προνύμφες εξακολουθούν να έχουν κεραίες με 6 άρθρα. Αντίθετα κατά την δεύτερη έκδυση ο αριθμός των άρθρων των κεραιών αυξάνει από 6 σε 9 και το έντομο εισέρχεται στο δεύτερο στάδιο της ζωής του ως προνύμφη. Το στάδιο αυτό χαρακτηρίζεται και ως στάδιο "προακμαίου" (Νικολόπουλος, 1965 και Σαντάς 1979).

Εικόνα 8. Προνύμφη 2ου σταδίου αμέσως μετά την αποβολή του δερματίου.

Ξεχειμώνιασμα του Marchalina

Οι παρατηρήσεις και μετρήσεις συνεχίσθηκαν καθ' όλη τη διάρκεια του χειμώνα. Το έντομο ξεχειμωνιάζει ως προακμαίο με μεγάλη επιτυχία. Οι ιδιαίτερα χαμηλές θερμοκρασίες που επικράτησαν κατά το φετινό χειμώνα δεν επηρέασαν αρνητικά τον πληθυσμό του.

Επίλογος

Στην εργασία αυτή μελετήθηκαν οι παράγοντες που επηρεάζουν την ωοτοκία, την επώαση των αυγών, την προσήλωση και τη διατροφή των ατελών σταδίων του εντόμου. Παράλληλα, μελετήθηκε η εξέλιξη του πληθυσμού του παρασίτου σε διαφορετικές περιοχές της χώρας. Από την έρευνα αυτή προέκυψαν νέα στοιχεία για τη μορφολογία και τη βιολογία του εντόμου.

Από τα μέχρι σήμερα αποτελέσματα διαπιστώθηκε ότι ο εργάτης αντικαθιστά με επιτυχία το πληθυσμό του τον Απρίλιο-Μάιο, υφίσταται όμως μεγάλες απώλειες τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι παρατηρήσεις αφορούν μόνο ένα χρόνο γι' αυτό δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε εάν η μεγάλη αυτή θνησιμότητα οφείλεται σε περιβαλλοντολογικούς παράγοντες ή στην ίδια τη φυσιολογία του εντόμου. Επίσης δεν μπορούμε ακόμη να συσχετίσουμε την πληθυσμιακή ανάπτυξη του εντόμου με την ένταση και τη ποσότητα των μελιτοεκκρίσεων.

Η έρευνα συνεχίζεται και θα συνεχιστεί για πολλά χρόνια ώστε να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα για τη βιολογία του εργάτη και τη δυνατότητα πρόγνωσης των μελιτοεκκρίσεων.

Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τα άτομα που συνεργάσθηκαν μαζί μας και μας απέστειλαν προσβεβλημένα δείγματα πεύκου από τις περιοχές τους. Άτομα που θα ήθελαν να βοηθήσουν στην έρευνα με αποστολή δειγμάτων από πευκοδάση που εκμεταλλεύονται οι μέλισσές τους να επικοινωνήσουν με το Εργαστήριο Μελισσοκομίας (0310 472983)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 
Αβτζή Νικόλαος (1985) Machalina hellenica (Monophlebus helellenicus) Gen το σπουδαιότερο μελιτοπαραγωγό έντομο της Ελλάδας. Δασικά Χρονικά (1): 51-63 
Καϊλίδης Δ.Α. 1965 Monophlebus hellenicus (Marchalina hellenica) Gen. Το μελισσοτροφικό έντομο της Πεύκης. Δασικά Χρονικά τεύχος 81/82305¨-321 
Μπίκος Θανάσης (1998) Εργασία του Εργάτη ΙΙ. Μελ. Επιθ. 12(4):162-167 
Μπίκος Θανάσης (2000) Ο εργάτης του πεύκου. Τρόποι Τεχνητής Μετάδοσης. Έκδοση Υπουργείου Γεωργίας, Αθήνα, Σελ. 80 
Νικολόπουλος Χρίστος (1965) Μορφολογία και Βιολογία του είδους Marchalina hellenica (Gennadius) (Hemiptera Margarodidae-Coelostomidinae). Ανωτάτη Γεωπονική Σχολή Αθηνών. Σελ. 31 
Santas L.A. (1979) Marchalina hellenica (Genadius) an important insect for Apiculture of Greece. Proceedings of XXVII Inter. Cong. of Apiculture Athens:419-422